Ολοκαύτωμα (και ) στη Μνημη;

Στις 17 του περασμένου Αυγούστου , Κυριακή απόγευμα,ο Ραφαήλ Βαρσάνο βρισκόταν οπως καθε μέρα στο αγαπημένο του καφενείο «Γαλέριος» στην πλατεια Ναυαρίνου στη Θεσσαλονίκη.
Εκεινες τις μέρες,η Ελλάδα και ολη η «φιλειρηνική» Ευρωπη πλειοδοτούσε μεσα απο τα τηλεπαράθυρα σε πολιτική ορθότητα : «Ο πόλεμος δεν ειναι λύση-σταματηστε το Ισραήλ» και βεβαια «φονιάδες των λαών αμερικάνοι».(Ηταν τα γεγονότα του Λιβάνου και η «υποδειγματικά» μονόπλευρη καταγραφη τους απο τα κανάλια.Οι «χεζμπολάδες» απέκτησαν συμμάχους που ουτε ο πλέον αισιόδοξος φονταμενταλιστής μπορούσε να ελπίζει).
Ο Ραφαήλ Βαρσάνο εχει ακόμη τον αριθμο της φρίκης στο χέρι του. Στα 80 του ειναι σημερα ο τελευταίος ελληνοεβραίος επιζών του Αουσβιτς.Εκεινες τις μέρες κάποιοι στην πόλη του,τη Θεσσαλονίκη , προσπάθησαν να γκρεμίσουν το μνημειο για το Ολοκαύτωμα .Ο Ραφαήλ Βαρσάνο ηξερε πως κανείς δεν ηθελε (ή και δεν μπορούσε) να είναι στη θέση του. Αυτό το μνημείο είναι γι αυτόν πολλά πρόσωπα.Είναι μνημείο από ονοματεπώνυμα ανθρωπων που γνωρισε ,που αγάπησε .
Δεν ειχε προλάβει να πιει τον καφέ του όταν «παρόντος του κ.Αντωνιου Γαλόπουλου, εμφανίστηκε ο μηνυόμενος με ιδιαίτερα εριστική συμπεριφορά απέναντί μου.Συγκεκριμένα πλησίασε το τραπέζι οπου καθόμασταν και ενωπιον όλων απευθυνθηκε σε μένα γεμάτος περιφρόνηση και ειπε: «Καλά σας έκαναν οι Γερμανο΄και σας καθάρισαν όλους.Μακάρι να βρεθεί και κάποιος άλλος για να καθαρίσει και τους υπόλοιπους από σας τα τομάρια».
Ο Ραφαέλ Βαρσάνο «εζησε» στο Αουσβιτς από τον Μάρτιο του ΄43 ως τον Μάρτιο του ΄45.Αυτό το ηξερε ο Ζ.Ζ ο οποίος την επομένη και πάλι επιτέθηκε φραστικά στον γηραιό συμπολίτη του (;): «Τωρα ,μου ειπε την άλλη μέρα,το μονο που μένει είναι να βρεθεί κάποιος και να σφάξει και τους υπόλοιπους από σας.Να σας καθαρίσουμε όλους τους κωλοεβραίους».
Ο Ραφαέλ Βαρσάνο εκανε …
…ότι θα εκανε κάθε πολίτης αυτης της χωρας.Προσέφυγε με αγωγή εναντίον του ΖΖ στο δικαστήριο.Λίγο πρίν τη δικάσιμο ,η μαγκιά του υποχώρησε τόσο ώστε εγγράφως να ζητήσει συγγνωμη από τον Ραφαέλ.
Δυο μήνες μετά,στην άλλη ακρη της Ελλάδας, στα Χανιά και στη διάρκεια του Κρητολογικού συνεδρίου,πολλοί συνεδροι αντιμετώπισαν με εχθρικότητα την ανακαίνιση μιας ιστορικής συναγωγής, του Ετς Χαγιμ των Χανίων και κυρίως την επαναλειτουργία της (και) ως θρησκευτικού χώρου: «Τι πράγματα είναι αυτά; Τι σκαλίζετε τωρα πολυπολιτισμικότητες και αηδίες.Η Κρητη είναι ελληνικό νησί» (!).
Η Βασιλική Γιακουμάκη (ανθρωπολόγος,Πανεπιστημιο Θεσσαλίας) εζησε από κοντα ολη την προσπάθεια της ανακαίνισης αυτου του Μνημείου της Ανθρωπότητας(επίσημα χαρακτηρισμένου ως τέτοιου από τη σχετική υπηρεσία του ΟΗΕ ) και μαζι με την «ψυχη» του προγράμματος , τον Νικο Σταυρουλάκη ειδαν με χαρά ένα μνημείο να σπάει τη σιωπή. Στην Κρητη υπηρχε εβραϊκή κοινότητα ηδη από τα ελληνιστικά χρόνια (οι γνωστοί και ως Ρωμανιώτες).Αυτή η κοινότητα αναπτυχθηκε ακομη περισσότερο όταν το 1492 κατεθφασαν οι καταδιωγμένοι σεφαραδίτες από την Ισπανία της Ισαβέλλας. Σημερα δεν εχει απομείνει κανείς. λλα αυτό το εξαιρετο δειγμα αρχιτεκτονικής ,η συναγωγή του Ετς Χαγιμ θα εμποδίσει από δω και πέρα ένα πράγμα:Τη Λήθη.
Χτες και σημερα,στη Θεσσαλονίκη στο βυζαντινό Μουσείο ,μια ομάδα νεων επιστημόνων – ελληνοεβραίων και μη - διοργανωνει μια από τις σημαντικότερες εκδηλώσεις του: Την προβολή πέντε ντοκυμανταιρ και ταινιών για του εβραιους της Ελλάδας.Δεν είναι πολλές οσες υπάρχουν. Και οι περισσότερες είναι αρκετα συγχρονες. Αλλωστε κατά μία εκδοχή (την υποστηρίζει και ο ιστορικός Μαρκ Μαζάουερ) η Θεσσαλονίκη αποδέχτηκε (και) την εβραϊκή κληρονομιά της μόλις το 1997 στα πλαίσια της πολτιστικής πρωτεύουσας.
Την αποδέχτηκε; Η Ρικα Μπενβενίστε (αναπληρωτρια καθηγητρια,πανεπιστημιο θεσσαλίας) και μέλος της ομάδας για τη μελέτη της ιστορίας των εβραίων της Ελλάδας είναι πολύ αυστηρη σε κάθε λεκτική παρεκτροπή του υπογράφοντα : «Μην αντικαθιστάτε το ένα στερεότυπο με ένα άλλο. Εχω ξανακούσει την αποψη ότι στη Θεσσαλονίκη υπάρχουν εντονες και ακραίες παρεκκλίσεις σε σχεση για παράδειγμα με την Αθηνα. Αλλά προσωπικά δεν ειμαι καθόλου σιγουρη ότι αυτό συμβαινει τόσο εντονα (μονο) στη Θεσσαλονίκη.Ουτε αλλωστε υπάρχουν ερευνες που να επαληθεύουν τέτοιες προτάσεις».
Η ιδια εκτιμά πως τα τελευταία χρόνια υπάρχει μεγάλη κινητικότητα στην προβολή θεμάτων –και κυρίως μνημης- των εβραίων της Ελλάδας.
Το ιδιο εκτιμά και ο Πάρις Παπαμίχος Χρονάκης (ιστορικός,μέλος της ομάδας) .Δεν μπορει να παραγνωρίσει κανείς ότι στη Θεσσαλονίκη υπάρχει ενας «σκληρός πυρηνας που λειτουργεί ακραία, αλλα αυτό που πρέπει να δει κανείς είναι το συνολικότερο πρόβλημα της πόλης.Η μεγάλη ανεργία και η φυγη του πιο δυναμικού κομματιού της στην αθηνα ή στο εξωτερικό.Και θα είναι ισως σκόπιμο,μιλώντας για τη Θεσσαλονίκη να συνειδητοποιήσουμε ότι ουσιαστικά πρόκειται για μια νέα πόλη .Που φτιάχτηκε το ’50.»
Αλλά αυτή η πόλη …
…εν αντιθέσει με άλλες εκρυψε τη μνημη της. Το επεδίωξε.Το εβραϊκο νεκροταφείο θαφτηκε κάτω από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο.Λίγοι σημερα γνωρίζουν ότι η νομαρχία στεγάζεται στην οικία Αλλατινι (πλούσιων ελληνοεβραίων βιομηχάνων του 19ου αιωνα) ή ότι πολλά μεσαιωνικά και νεοτερα κειμηλια εβραίων θαφτηκαν σε κρατικές αποθήκες και τελικά εξαφανίστηκαν».Και απωλεσε για δεκαετίες αυτό που την ξεχωρισε από ολες τις πόλεις του ελλαδικού χώρου.Όπως υποστηρίζει ο Μαρκ Μαζάουερ (συνεντευξη του στον Δ.Αγγελίδη στο Ε» της Ελευθεροτυπίας,12/6/2005) «στην Αθηνα δεν υπάρχουν τα ιδια στοιχεία πραγματικής συνέχειας της πόλης.Βρισκεις μονο μια εκδοχή της ελληνικής ιστορίας την αρχαία και ελληνιστική.Για εκατοντάδες χρόνια ,το αστικό περιβάλλον της Αθηνας ειχε συρρικνωθεί ,η πόλη εγινε κωμόπολη. Και ξαφνικά μετα το 1830 ξεπετάγεται σχεδόν από το πουθενά ως μια καινούργια πόλη του 19ου αιωνα. Ενώ στη Θεσσαλονίκη υπάρχει το παρελθόν της αρχαίας, της ελληνιστικής και βυζαντινης περιόδου όπως και της οθωμανικής και της μετα-οθωμανικής περιόδου .Θεωρω την οθωμανική περίοδο –γιατι όχι; -μέρος της ελληνικής ιστορίας» .
Κι όμως αυτος ο πολύ-εθινοτικός πλούτος της Θεσσαλονίκης αντιμετωπίστηκε αρνητικά , σχεδόν απαξιωτικά από τους απελευθερωτές της ,τον ελληνικό στρατό ! Χαρακτηριστικό το απόσπασμα που παραθέτει στο τελευταίο του βιβλιο ο Μαζάουερ : «Γραφοντας στη γυναίκα του ,ενας αξιωματικός του επιτελείου ονόματι Ιπποκράτης Παπαβασιλείου ομολογούσε πως «η Θεσσαλονικη δεν με ενθουσιάζει(…) Και σε άλλο του γράμμα στις 14 Μαίου 1913:Εσιχάθηκα φοβερά .Θα προτιμούσα δε χίλιαις φορές να ημουν στρατοπεδευμένος υπο σκηνη σε κάποιο βουνό παρά εδώ εις την παρδαλήν πόλιν οπου εινε συγκεντρωμέναι ολαι αι φυλαί του Ισραήλ(…)Δεν ξέρω κατά πόσον δυναται να αρέσει μια πόλις με κοινωνίαν παρδαλήν αποτελουμένην κατά τα 9/10 από εβραίους. Δεν εχει ουδεν το ελληνικόν(…)».
Το νέο ελληνικό κράτος εβαζε πάνω απ’ όλα την «καθαρότητα». Και όπως αποδείχτηκε μπορεσε και να την επιβάλλει. Με τη λήθη.
Το εξηγει στην συνέντευξή του και ο Μαζάουερ : «Οι ξενοι αρχαιολάτρες και οι ιστροικοί που ηρθαν στην μετα-οθωμανική Θεσσαλονίκη ενδιαφερονταν μονο για μία ιστορία :την αρχαία .Εκαναν σχεδια , μελέτες και σιγά –σιγα με τη σειρά τους οι ελληνες ειπαν «αυτή είναι η ιστορία μας». Το αποτέλεσμα ηταν ότι μετα το 1912 υπήρξε η επιθυμία να αποκατασταθεί η αρχαία ιστορία της πόλης ως η μόνη αληθινή .Αν δεις φωτογραφίες της Καμάρας το 1900 ,περιτριγυριζόταν από οθωμανικά κτίρια που δεν υπάρχουν πιά. Θα ηθελα πάρα ΄πολύ να γνωρίζω περισσότερα για την κατεδάφιση των μιναρέδων και δεν τα γνωρίζω διότι οι εφημερίδες σιωπούσαν. Ξέρουμε όμως ότι συνέβη , διότι δεν εχει μεινει σχεδόν κανένας μιναρές από τη Ροτόντα κι αυτό ηταν απόφαση και όχι ατυχημα .»
Κι όμως από την παλιά Θεσσαλονίκη εχει απομείνει κάτι : Το μεγαλείο των παλαιών κατοίκων της ,όπως καταγράφεται στην παράκληση προς τη στηλη του Ραφαήλ Βαρσάνο : «Μην γραψεις το ονομα αυτου που με εβρισε .Βαλε μονο τα αρχικά του. Αφου ζητησε συγγνωμη ,μην τον ντροπιάσουμε ,οικογενειάρχης είναι…»

(Το αρθρο δημοσιεύτηκε στον Τ.τ.Κ στις 4/2)