Η λέξη της εβδομάδας: Ψυχανάλυση

Η λέξη της εβδομάδας: Ψυχανάλυση. Στις αρχές της δεκαετίας του '30 ο φροϋδισμός αγκαλιάστηκε στην Ελλάδα όχι από γιατρούς αλλά από εκπαιδευτικούς και δη τους δημοτικιστές. Το 1946 η πρώτη ψυχαναλυτική ομάδα στην Ελλάδα είναι γεγονός: Ανδρέας Εμπειρίκος, Γεώργιος Ζαβιτσιάνος, Δημήτρης Κουρέτας, Μαρία Βοναπάρτη.

Η «γενιά» της ψυχανάλυσης...

Η Bertha έμεινε γνωστή στην Ιστορία ως «Άννα Ο». Ήταν ασθενής τού Josef Breuer, στενού φίλου τού Σίγκμουντ Φρόυντ. Η Bertha παρατήρησε ότι ένιωθε ανακούφιση μιλώντας για τις τρομακτικές παραισθήσεις της (αργότερα, στα 1900, έγινε η πρώτη κοινωνική λειτουργός στην Ευρώπη και ασχολήθηκε με τα παιδιά, αν και η ίδια δεν παντρεύτηκε). Το «καθάρισμα της καμινάδας» (όπως η ίδια ονόμασε τη διαδικασία) ήταν το πρώτο λιθαράκι στο οικοδόμημα της ψυχανάλυσης.
Ο Πέτρος είναι συγγραφέας και ζει με τη Βασιλεία, η οποία διδάσκει σε περιφερειακό Πανεπιστήμιο. Πρώτη _ τρία χρόνια πριν _ ξεκίνησε ψυχανάλυση η Βασιλεία κι από πέρυσι και ο Πέτρος. Σαράντα κάτι αυτός, 30 κάτι αυτή, ανακάλυψαν πράγματα που κρατούν για τον εαυτό τους αλλά και κάτι ακόμη: ότι πολλοί φίλοι τους επίσης κάνουν ψυχανάλυση και, αρκετοί, ψυχαναλυτική θεραπεία. Ο Πέτρος, προχθές σε μια παρέα, σιγομουρμούριζε ότι «από τα αμφιθέατρα του '80 και τις διαδηλώσεις, βρεθήκαμε στα ντιβάνια των ψυχαναλυτών»... Είναι όντως αυτή η πορεία τής γενιάς του '80; Τα βιβλία του Ίρβιν Γιάλομ έχουν ξεπεράσει στην Ελλάδα τα 170.000 αντίτυπα.
Στο Πάντειο και στο Χίλτον περισσότεροι απο 3.000 πολίτες (όχι μόνο απο την
Αθήνα) έσπευσαν να τον ακούσουν. Αυτό το ενδιαφέρον αποτελεί άραγε έναν δείκτη, μπορεί να συνυπολογιστεί σε μια ευρύτερη τάση σήμερα; Πριν από 11 χρόνια κυκλοφόρησε στη Γερμανία το βιβλίο ενός μεγάλου φροϋδιστή, τού Έρνεστ Ρίχτερ, με τον περίεργο τίτλο «Όποιος δεν επιθυμεί να υποφέρει, θα πρέπει να μισήσει». Σε συνέντευξή του στην (τότε) «Νέα Οικολογία», είχε εξηγήσει: «Όταν ένας άνθρωπος δεν αντιπαρατίθεται με τα προβλήματα που αντιμετωπίζει αλλά συνεχώς δημιουργεί ψεύτικες εικόνες, όταν δεν μπορεί να αντέξει τις αδυναμίες και να λυπηθεί για τα λάθη του, τότε χρειάζεται έναν ή περισσότερους εχθρούς στους οποίους προβάλλει αυτά που δεν θέλει να δει και να αντιληφθεί στον εαυτό του. Όσα περισσότερα απωθεί τόσο περισσότερους εχθρούς χρειάζεται».
Η ψυχανάλυση δεν είναι μια απλή...
... διαδικασία. Περιγράφεται ως μακρόχρονη και επίπονη. Και είναι και δαπανηρή. (Μια μέση τιμή κυμαίνεται περίπου στα 50 έως 60 ευρώ το 45λεπτο και κανονικά χρειάζονται τέσσερις συνεδρίες τη βδομάδα, αν και πλέον περιορίζονται _ λόγω (και) του κόστους _ στη μία ή τις δύο. Κι όμως. Τα «μηνύματα» λένε ότι ένα κομμάτι τής ελληνικής κοινωνίας, σήμερα, σπεύδει στο ντιβάνι! Αποτελούν, εάν όχι το μοναδικό, πάντως το πιο ενδιαφέρον «κίνημα κατά μόνας, που αναπτύχθηκε μετά τον θάνατο του θεού». Διότι _ όπως λέει ο Γιάννης Σταυρακάκης _ διδάσκων στο Πανεπιστήμιο του Έσεξ και έγκυρος μεταφραστής στα ελληνικά τού Λακάν (του άλλου μεγάλου πόλου τής ψυχανάλυσης), «αν δεν είχε προηγηθεί ο θάνατος του θεού, ενδεχομένως δεν θα είχε αναπτυχθεί ο (ψυχ)αναλυτικός λόγος».
Η κατάρρευση των βεβαιοτήτων συνεισέφερε στον δρόμο προς την ψυχανάλυση; Ο Θανάσης Τζαβάρας (καθηγητής Ψυχιατρικής στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας) σημειώνει τη «συνάντηση» τού Μαρξ με τον Φρόυντ, λίγο πριν τον «Μάη του '68» και την «ψυχανάλυση (τότε) ως στοιχείο απελευθέρωσης και επαναστατικότητας». Στην Ελλάδα, ήδη επί Χούντας (και λίγο μετά), «ήρθε» ως συνέχεια τού Φροϋδομαρξισμού ο Μαρκούζε. Εκείνη την περίοδο σας θυμίζω τη μεγάλη «προγιαλομική» εκδοτική επιτυχία του «Κέδρου», με το μυθιστόρημα «Εγώ και αυτό» της Μαρί Καρντινάλ.
Μετά το '80 και με την αύξηση του αριθμού των ψυχαναλυτών στην Ελλάδα, καταγράφεται όντως μια σημαντική αύξηση ψυχαναλυόμενων. Πόσοι; Δεν υπάρχουν στοιχεία. Μόνον εμπειρικά. Και μετά; Μετά, η θρησκευτικότητα εξέπεσε· το ίδιο και η... ΕΣΣΔ. Ταυτίζεται το γεγονός με τη νέα ώθηση της ψυχανάλυσης στην Ελλάδα; «Και ναι και όχι», θα απαντήσουν ψυχαναλυτές. «Η διευθέτηση της αυτογνωσίας, ως μέρους μιας φιλοσοφικής αναζήτησης, μπορεί να είχε καλυφθεί από την επαναστατικότητα μιας γενιάς αλλά μπορεί και όχι»... Ίσως αυτό είναι το πιο γοητευτικό κομμάτι της ψυχανάλυσης, η απελευθερωτική της δύναμη: κάθε άνθρωπος «είναι» και μία διαφορετική απάντηση, σε τόσο κοινά ερωτήματα.
Στην Ελλάδα οι ψυχαναλυτές...
... υπολογίζονται περίπου σε 130 έως 150. Από αυτούς, λίγο περισσότεροι από 100 βρίσκονται στην Αθήνα και οι υπόλοιποι στη Θεσσαλονίκη και (ελάχιστοι) στην Πάτρα και το Ηράκλειο. Ο Θανάσης Τζαβάρας απαντά μονολεκτικά στην ερώτηση «τι ψάχνει αυτός που χτυπάει την πόρτα του ψυχαναλυτη»: «Τον εαυτό του».
Η Σταυρούλα Μπεράτη _ καθηγήτρια Ψυχιατρικής στο Πανεπιστήμιο της Πάτρας _ είναι πρόεδρος της «Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας» (υπάρχουν και άλλες
«εταιρείες») και εντοπίζει τους ενδιαφερόμενους για ψυχανάλυση στα αστικά κέντρα. Μάλιστα, τα άτομα αυτά είναι μέσου ή ανωτέρου μορφωτικού επιπέδου, ενώ σ' αυτά συγκαταλέγονται και αρκετοί φοιτητές αλλά και άτομα σε ηλικίες κυρίως μεταξύ 20 και 22 και μέχρι τα 45.«Διότι, μόνο αν έχεις αναλάβει την ευθύνη του εαυτού σου και βέβαια αν σ' ενδιαφέρει να είσαι δημιουργικός στη ζωή σου _ αυτό που λέμε να "κάνεις πράγματα" _, τότε στο αίτημα τής αλλαγής της ψυχικής σου οργάνωσης μπορεί να σε βοηθήσει η ψυχανάλυση.» Ενδιαφέρον έχει και η εκτίμηση ότι, συνήθως, όσοι πηγαίνουν για ψυχανάλυση δεν ανήκουν στις οικονομικές ελίτ. «Οι πλούσιοι, λέει ο Θ. Τζαβάρας, έχουν άλλους τρόπους. Ταξίδια κ.λπ». Άλλωστε ο Φρόυντ είχε πει ότι «ευτυχία είναι η ικανοποίηση μιας παιδικής επιθυμίας(...) Ευτυχία είναι η μεταγενέστερη εκπλήρωση μιας προϊστορικής επιθυμίας. Γι' αυτό ο πλούτος φέρνει τόσο ελάχιστη ευτυχία!: το χρήμα δεν ήταν επιθυμία στην παιδική ηλικία».
Πολλοί ψυχαναλυτές συμφωνούν ότι η ψυχανάλυση είναι πιο κοντά στις πνευματικές ελίτ. «Συγγραφείς και γενικά άνθρωποι που σκέφτονται πιο "εσωτερικά" είναι πιο έτοιμοι για την ψυχανάλυση», σημειώνει η Σταυρούλα Μπεράτη.

Ο δρ Σταύρος Μέντζος...
... ήταν για χρόνια καθηγητής Ψυχανάλυσης και Ψυχοθεραπείας, στο αντίστοιχο κέντρο, στο Βερολίνο. Σήμερα, δέχεται τους ασθενείς του στο ιατρείο του στη
Φρανκφούρτη: «Νομίζω ότι, διεθνώς, το "ντιβάνι" περιορίζεται για δύο
λόγους: πρώτον οικονομικούς και δεύτερον λόγω της παράλληλης εμφάνισης νέων ψυχοθεραπευτικών κινήσεων. Βέβαια, αν αθροίσουμε όλες αυτές τις κινήσεις, θα διαπιστωθεί μάλλον άνοδος παρά μείωση. Ίσως ο κόσμος τώρα στρέφεται σε λιγότερο χρονοβόρες θεραπείες. Σήμερα στη Γερμανία, όλο και περισσότεροι κάνουν προσανατολισμένη ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεία» Ποιοι; «Κυρίως ένα κομμάτι που ανήκει στην πανεπιστημιακή ελίτ και πολλοί φοιτητές».
Πριν από περίπου 20 χρόνια, Βερολινέζοι γιατροί έπεισαν με μελέτες τα Ασφαλιστικά Ταμεία ότι είναι προς το συμφέρον τους να επιδοτήσουν την ψυχανάλυση, παρά να αναλάβουν το κόστος της θεραπείας διάφορων π.χ.
ψυχοσωματικών παθήσεων. Το αντίστοιχο ισχύει και στις ΗΠΑ και στην Αγγλία.
Περίπου 20.000 ψυχαναλυτές εργάζονται σήμερα σε όλο τον κόσμο (προφανώς, κυρίως στη Δύση), χωρισμένοι σε «κόμματα» _σημάδι ενός ανοιχτού διαλόγου για τον σύγχρονο άνθρωπο _ με κορυφαίους τούς φροϋδιστές και τους λακανιστές αλλά και με γιουνγκιανούς και «συμπεριφοριστές».