Στην εποχή της «θετικής ενέργειας»

Ηταν η «αφορμή» για να γράψει ένα από τα γερά του μυθιστορήματα ο Τζακ Λόντον, παρά το γεγονός ότι το τσουνάμι του φροϋδισμού βρισκόταν, ακόμη, εν υπνώσει.

Ηταν ένα όνειρο. Που το βλέπουν όλοι (έστω οι περισσότεροι) άνθρωποι από τη Μέση Πλειστόκαινο μέχρι σήμερα. Το όνειρο της πτώσης στο κενό, η πιπ κοινή εμπειρία ονείρου σ' όλους μας. Η εξήγησή του είναι γοητευτική, όπως την έδωσε -100 χρόνια πριν- στον Λόντον ένας καθηγητής. Πρόκειται για μια «φυλετική» ανάμνηση. Μια ανάμνηση της εξέλιξης. Ερχεται από τους (πολύ) μακρινούς προγόνους μας όταν αυτοί ζούσαν ακόμη στα δέντρα. Η εμπειρία της πτώσης ήταν πολύ συνηθισμένη σ' αυτούς. Αποτρεπόταν μόνο όταν κατάφερναν να πιαστούν από κάποιο κλαδί. Μια τέτοια πτώση και η αγωνία μέχρι την αποτροπή της προκαλούσε κάποιον κλονισμό. Αυτός ο κλονισμός λοιπόν -γράφει ο Τζακ Λόντον- μεταδιδόταν στα εγκεφαλικά κύτταρα των απογόνων τους και τελικά εξελίχθηκε σε ένα είδος «φυλετικής» μνήμης. Σε όλους, ανεξαρτήτως χρώματος ή περιβάλλοντος.
Ενα άλλο «όνειρο» δεν επιδέχεται ανθρωπολογικής ερμηνείας και ουσιαστικά γυρίζει την πλάτη στις ορθολογικές απαντήσεις. Είναι το «όνειρο» της «θετικής σκέψης» ή της «θετικής ενέργειας».

Εκεί στις αρχές της δεκαετίας του '90 το μεγάλο μπαμ που φανέρωσε την εξάπλωση αυτής τής σχετικά νέας αντίληψης ήταν ο «Αλχημιστής» του Πάουλο Κοέλιο. (Ιδίως ανάμεσα στις γυναίκες, γεγονός που εξηγείται από τα στερεότυπα, λέει η Φωτεινή Τσαλίκογλου καθηγήτρια Ψυχολογίας στο Πάντειο: «Η κυρίαρχη -για πολλούς- εικόνα θέλει τη γυναίκα πιο προσηλωμένη στον εσωτερικό κόσμο, πιο ευαίσθητη κ.λπ.»).

Ενεργητικότητα - Παθητικότητα
«Σκέψου θετικά», «σου στέλνω θετική ενέργεια», «έχω θετική ενέργεια, θα το δεις», «αυτός είναι γεμάτος αρνητική ενέργεια» είναι μερικές από τις φράσεις που όχι μόνο εκφράζουν όλο και περισσότερους, αλλά ήδη έχουν υιοθετηθεί κατά κύριο λόγο και από τη διαφήμιση. Είναι άραγε (και) καταναλωτικό προϊόν η «θετική ενέργεια»;

Ο Θανάσης Τζαβάρας (καθηγητής Ψυχιατρικής, Πανεπιστήμιο Αθήνας) θα εξηγήσει κατ' αρχήν το υπόβαθρο της «θετικής» ενέργειας: «Η έννοια «ενέργεια» ακόμη και στη Φυσική δεν ορίζεται επαρκώς, είναι μια χαλαρή έννοια. Τι λοιπόν κινητοποιεί η λέξη «ενέργεια»; Μα το ζεύγος «ενεργητικός - παθητικός» γύρω από το οποίο υπάρχει και συμμετοχή της ψυχανάλυσης. Ο Φρόιντ απέδιδε ενεργητικότητα στα «αρσενικά χαρακτηριστικά» και παθητικότητα στα «θηλυκά». Σήμερα -τονίζω- αυτή η άποψη έχει αμφισβητηθεί. Σας υπενθυμίζω ότι για το τανγκό χρειάζονται δύο. Ωστόσο, μια έννοια της ενέργειας χρησιμοποιείται με καθαρά μεταφορικό τρόπο κυρίως από ανατολικές φιλοσοφίες. Και σύμφωνα μ' αυτές, με την αυτοσυγκέντρωση η (δήθεν) συμπαντική ενέργεια μπορεί να μεταδοθεί ή να χρησιμοποιηθεί. Παραμύθια, τα οποία όμως δεν πρέπει να τα υποτιμάμε».

Είναι βέβαιο πως η ανακλαστική παραπομπή στον Θεό -το «βοήθα Παναγιά μου»- έχει ατροφήσει τις τελευταίες δεκαετίες στη Δύση. Αραγε λειτουργούσε;

«Γνωρίζουμε με τις πλέον σύγχρονες απεικονιστικές μεθόδους», λέει ο Θ. Τζαβάρας, «ότι η συγκέντρωση της προσευχής (και ο διαλογισμός) έχουν αδιαμφισβήτητες ωφέλειες και στο πνεύμα (ηρεμεί) και στο νευρικό σύστημα. Ομως τα πράγματα περιπλέκονται όταν έχουμε να ερευνήσουμε αν υπάρχει η δυνατότητα επιρροής και μάλιστα εξ αποστάσεως. Ενα σχετικό πείραμα έγινε περίπου 11 χρόνια πριν. Σε μια ομάδα ανθρώπων ζητήθηκε να σκεφτούν θετικά για κάποιους ανθρώπους που ήταν στην εντατική. Οι δύο «κατηγορίες» δεν γνωρίζονταν μεταξύ τους. Τελικώς αποδείχτηκε (αν και ενδιάμεσα είχε δοθεί άλλη εικόνα) πως όσοι βρίσκονταν στην εντατική και τους γνωστοποιήθηκε ότι κάποιοι τους σκέφτονται θετικά, όχι μόνο δεν παρουσίασαν βελτίωση, αλλά το αντίθετο». Ο Θ. Τζαβάρας θα καταλήξει πως «οτιδήποτε πάει επέκεινα του ορθολογισμού είναι τελικά σημεία εκμετάλλευσης του ανθρώπου που προσπαθεί να βρει κάτι να πιαστεί».

Μετά το New Age
Ναι, αλλά μήπως βοηθάει όσους την επικαλούνται; Η Μαριλένα Κόμη (ψυχοπαιδαγωγός - ραϊχική ψυχοθεραπεύτρια) είναι κατηγορηματική: «Χρησιμεύει κυρίως ως «αντικαταθλιπτικό», δηλαδή μας προσφέρει ένα αίσθημα μαζικής προστασίας απέναντι στα δεινά που συμβαίνουν γύρω μας και στον πλανήτη γενικότερα (αφού βασίζεται στην πεποίθηση ότι μπορούμε να επιδράσουμε στους άλλους και στο περιβάλλον μας όχι μέσω των πράξεών μας, αλλά μέσω των προθέσεών μας). Επίσης, μας βοηθάει να απωθήσουμε περισσότερο τα ανεπιθύμητα αρνητικά μας συναισθήματα. Τελικό αποτέλεσμα είναι η μεγαλύτερη αλλοτρίωση από τον εαυτό μας. Αντίθετα, η θετική σκέψη είναι χρήσιμη στην ψυχοθεραπευτική διαδικασία, ως τρόπος ανάπτυξης του εαυτού, αφού όμως πρώτα έχουμε επεξεργαστεί και συνειδητοποιήσει τις επώδυνες και αρνητικές πλευρές μας».

Ολα αρχισαν το 1962, όταν ο Πίτερ Κάντι απολύθηκε από την εργασία του και κατέφυγε με την οικογένειά του σε μια άγονη και αμμώδη περιοχή της Σκωτίας, το Φίντχορν. Εκεί, λέγεται, είδε σε όνειρο κάποιον να του λέει ότι με τη βοήθεια των «ντέβας» (ξωτικών της Σκωτίας) η γη του θα καλλιεργηθεί και θα αποδώσει. Ετσι κι έγινε. Το κίνημα του New Age (δηλαδή, η πίστη σε ένα ολιστικό σύμπαν με πολλά δάνεια από τον ανατολικό μυστικισμό, αλλά και από την κβαντική θεωρία [!]) κέρδισε τη συμπάθεια των ελίτ στις δυτικές κοινωνίες. Για να ξεθυμάνει -κατά κάποιο τρόπο- στα τέλη του προηγούμενου αιώνα αφήνοντας «ίχνη» στην ιστορία της «θετικής ενέργειας».

Για ένα είδος «ηθικής μετά την ηθική» θα μιλήσει ο Νικόλας Σεβαστάκης (αναπληρωτής καθηγητής, ΑΠΘ) χαρακτηρίζοντας τη «θετική ενέργεια» ως «χημική ένωση διαφημιστικού λόγου και ηθικής ρητορικής. Θεοποιεί την αυτοκολακεία του «εγώ», δίνοντας πίστη ότι μπορεί κανείς να ξεφύγει από μια πραγματικότητα που δεν του αρέσει, έτσι χωρίς να κάνει τίποτα. Δεν είναι τυχαίο ότι σήμερα βρίσκεται και στον πυρήνα του διαφημιστικού λόγου, ο οποίος σχεδόν το συγκροτεί ως ιδεολογία. Αλλά σε αντίθεση με το κοινό του New Age, το κοινό της «θετικής ενέργειας» έχει να κάνει κυρίως με τις αυταπάτες του μεσοαστού στον ανεπτυγμένο κόσμο, ο οποίος πιστεύει ότι έχει περάσει τα κρίσιμα σημεία της ζωής και της κοινωνίας και ότι πλέον το μόνο που διαπραγματεύεται είναι οι ανέσεις του».

Τόσο το New Age όσο και η ιστορία της θετικής ενέργειας θα μπορούσαν να πείσουν τον εύπιστο παρατηρητή πως δεν είναι παρά ο ύμνος στις δυνατότητες του ανθρώπου. Μόνο που σ' αυτόν τον ύμνο υπέρ της «δόξας» του ανθρώπου, η λέξη «τέλος» δεν αναφέρεται. Ποτέ!

Στη θετική σκέψη δεν χωράει ο θάνατος, τον οποίο, όπως είπε ο Φρόιντ, κάθε άνθρωπος χρωστάει στη φύση. Τόσο πριν από τη Μέση Πλειστόκαινο όσο και μετά την εποχή μας,την «εποχή του Υδροχόου» που θα διαρκέσει περίπου 2.000 χρόνια. Με ή χωρίς «θετικές» σκέψεις, αλλά με -αναγκαίες- πράξεις. Θετικές και αρνητικές.

Info
- Robert Muchembled «Μια ιστορία του διαβόλου», Αθήνα 2006, εκδ. Μεταίχμιο

- Τζακ Λόντον «Πριν τον Αδάμ», Αθήνα 2007, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου

- Θανάση Τζαβάρα «Ταξίδι από τα Κύθηρα», Αθήνα 2007, εκδ. Συνάψεις

- Daniel Gilbert «Αναζητώντας την Ευτυχία», Αθήνα 2007, εκδ. Κάτοπτρο

- Νικόλα Σεβαστάκη «Η αλχημεία της ευτυχίας», Αθήνα 2005, εκδ. Πόλις

- Κλορίντα Λουμπράνο - Κωτούλα, Μαριλένας Κόμη «Η Ομάδα, το Σώμα και η ψυχοθεραπεία», Αθήνα 2006, εκδ. Θυμάρι

- «Προσευχή για (παθητική;) αντίσταση», συλλογικό, από την Athens Biennial, 2007

- Ζορζ Κανγκιλέμ «Το κανονικό και το παθολογικό», Αθήνα 2007, εκδ. Νήσος

- Michel Lacroix «Το New Age», Αθήνα 1997, εκδ. Τραυλός - Κωσταράκης